با درود فراوان بر همگي

فيلسوفان طبيعتگرا – قسمت دوم

آناكسيماندروس (610- 547 پ.م ) :

زندگي:

آناكسيماندروس Anaximandros دومين فيلسوف و متفكر شهر ميلتوس بوده است. انچه از تاريخ زندگي او ميدانيم همان است كه ديوژنس در اين باره به نقل از آپولودوروس مينويسد كه وي در سال دوم پنجاه و هشتمين اولمپياد ( برابر با 547 يا 546 قبل از ميلاد ) شصد و چهار ساله بوده بوده است . و هيپوليتوس نيز ميگويدكه وي در سال سوم چهل و دومين اولمپياد ، بدنيا امد. (برابر با 610 پ.م) و ديوژنس سال مرگ وي را اندكي پس از 547 قرار ميدهد و ان ساليست كه شهر سارديس پايتخت ليديا بدست كوروش سقوط كرد و بنابراين آناكسيماندروس شاهد اين واقعه بوده است. از سوي ديگر سيمپليكيوس به نقل از ثئوفراستوس ميگويد كه وي جانشين و شاگرد تالس بوده است.
يك سري كارهاي علمي به وي نسبت داده ميشود از جمله اختراع ساعت آفتابي يا شاخص براي اندازه گيري انقلابهاي زمستاني و تابستاني خورشيد و تعيين اوقات اعتدال ان بوده است. اما نميتوان به گزارش ديوژنس اطمينان كرد زيرا كسان ديگري مانند هرودوت اختراع شاخص را در بابل ميدانند و يونانيان انرا از بابليان گرفتند و همچنين از انان نقش كره اسمان و تقسيم روز را به دوازده ساعت آموخته بودند. گزارشهاي ديگري نوشته هايي به او درباره طبيعت، زمين، ستارگان ثابت و نيز كره اسمان نسبت ميدهند كه درستي ان مشخص نيست اما انچه كه مسلما بكار برده نقشه جغرافيايي زمين است كه بعدها بدست هكاتايوس از همشهري وي كامل گرديد و ميگويند وي گروهي از مهاجرين را بسوي آپولونيا ، مهاجرنشيني در درياي سياه ، رهبري كرده است.

نظريه اصل نخستين :

آنچه كه آناكسيمندروس را در تاريخ فلسفه ممتاز ميكند، نظريه وي درباره آرخه يا اصل نخستين چيزهاست و بزرگترين منبع اطلاعات ما در اين باره گزارشي است از سيمپليكيوس بنقل از ثئوفراستوس كه چنين است:
« آناكسيمندروس ... جانشين و شاگرد تالس كه اصل نخستين و عنصر همه هستنده ها ماده نامحدود آپايرون بوده است و نخستين كسي است كه اين نام را براي اصل مادي به ميان آورده است. وي ميگويد كه اين نه آب است و نه هيچ يك از به اصطلاح عناصر ديگر ، بلكه طبيعت نامحدود ديگري است كه از آن ، همه آسمانها و همه جهانهايي كه در آنند ، پديدار مي آيند. انچه كه چيزها از ان پديد مي ايند ، همان است كه بار ديگر در ان بنابر ضرورت از ميان ميروند ، زيرا به يكديگر ، بسبب بيدادگري خود ، مطابق با فرمان زمان ، تاوان و جريمه ميدهند ، انگونه كه خود وي به اين عنوان شاعرانه بيان ميكند. ››
« و اين (آپايرون) جاويدان و پير ناشدني است و همه جهانها را در بر گرفته است ... و ميگويد كه زمان بدين سان تعيين كننده پيدايش هستي و از ميان رفتن است .... علاوه بر اين حركت جاويدان است و در نتيجه همه اسمانها در ان بوجود مي ايند. ››
بدين سان وي به ماده اي نامحدود و ازلي ، جاويدان و زوال ناپذير معتقد است كه همه چيزها از آن پديد آمده و بار ديگر به آن باز ميگردند و اين آپايرون ، همين اصل نخستين (آرخه) همه چيزهاست . اما اينكه ايا اين نامحدود براي فيلسوف ما از لحاظ كمي و مكاني ( مقداري از چيزي در جايي ) يا از لحاظ تعين ( شكل و ريخت ) ، موضوع بحث پژوهشگران قرار دارد. ولي ميتوان واژه آپايرون را در هر دو معني آن در يونان بكار برد ، يعني ماده يا اصل نخستين هستي ، هم از لحاظ كمي و مكاني بي حد و مرز بوده و هم از لحاظ ماهيت ، شكل و تعين نداشته است.
چرا آناكسيماندروس اصل نخستين و سرچشمه چيزها را ماده اي نامحدود ميدانسته است. ارسطو دو تفسير از آن ارائه ميكند ، يكي اينكه همه چيز يا خود اغاز است يا از اغازي برخاسته است ، اما نامحدود داراي اغاز نيست ، زيرا در انصورت داراي پاياني بود و نيز نامحدود بايد بعنوان اغاز چيزها خود نازاييده و فناناپذير باشد زيرا انچه پديد امده است ، بايد ضرورتا زماني پايان يابد ، و هر فنايي خود پايان است. بدين سان نامحدود خود اغازي ندارد. بلكه بنظر ميرسد كه اغاز همه چيزهاي ديگر است و همه چيز را در بردارد و بر همه فرمانرواست، زيرا اين، هم ناميرا و هم تباهي ناپذير است. تفسير ديگر ارسطو اين است كه تنها با اعتقاد به يك اصل نامحدود، پيدايش چيزها متوقف نمي شود.

جهانهاي بيشمار:

وي معتقد است كه جهانهاي بيشماري وجود دارد . ايا مقصود وي اين بوده است كه در يك زمان بيشمار جهانها وجود دارند يا اينكه بيشمار جهانها در طي زمان پديد امده و از بين رفته اند؟ وي ظاهرا به هر دو نظريه و بويژه به وجود جهانهاي بيشماري در يك زمان معتقد بوده است. بعضي از نويسندگان باستان نيز نوشتند كه وي معتقد به پديد امدن و از ميان رفتن خدايان بيشمار در فاصله هاي طولاني است و اينها همان جهانهاي بيشمارند.

پيدايش جهان:

وي معتقد بود كه همه جهانها در اثر حركت جاويدان پديد امده است، « حركت جاويدان شرط اساسي است، زيرا بدون حركت پيدايش و زوال وجود ندارد. » اكنون گزارش يكي از عقايدنگاران باستان را درباره تشكيل و پيدايش جهان از نظر آناكسيماندروس نقل ميكنيم : « وي ميگويد انچه جاودانه، زاينده گرما و سرماست ، در هنگام پيدايش اين جهان جدا شده بود ، و از اين ، يك نوع كره اي شعله ور شكل گرفت در پيرامون هوايي كه زمين را احاطه كرده بود ، مانند پوست در گرد درخت. هنگاميكه اين كره از هم دريد و در حلقه هاي معيني محدود شد ، خورشيد و ماه و ستارگان شكل گرفتند.»
« انچه جاودانه، زاينده گرما و سرماست » همان ماده اي است جاويدان كه همواره در اثر حركت و گسترش خود ، اضداد يعني گرما و سرما را پديد مي اورد. پس نخست كره ايست شعله ور يا اتشين و سپس هوايي بخارالود كره اتشين را تنگ در برگرفته ، همانگونه كه پوست درخت، درخت را تنگ فرا گرفته است. اين دو از آپايرون جدا شده اند و قسمت هسته ان متراكم شده و تصور ميرود كه زمين را درست كرده باشد. سپس كره شعله ور منفجر ميشمد يا از هم ميدرد و به صورت حلقه ها يا دايره هايي در مي ايد كه هواي بخار مانندي آنها را فرا گرفته است ، و چنانكه خواهيم ديد اين قشر بخار نيز انبساط مي يابد و اجرام اسماني را تشكيل ميدهد.

ساختمان جهان ما :

نظريه آناكسيماندرس را درباره شكل و وضع زمين در چند گزارش مي يابيم . « وي ميگويد كه شكل زمين استوانه اي است و ژرفاي ان به يك سوم پهناي است.» و « زمين در فضا آزادانه معلق است، هيچ چيز انرا نگه نميدارد بلكه به علت فاصله مساويش از همه سو بر جاي خود استوار است. شكل ان محدب و گرد مانند ستوني سنگي است. ما روي يكي از سطحهاي ان راه ميرويم و سطح ديگر در سوي مقابل است.»
بدين سان ميبينيم كه شكل زمين نزديك به گرد است و ما در سطح بالايي ان جاي داريم و سطح ديگر ان در طرف زيرين قرار دارد. آناكسيماندروس براي نخستين بار، زمين را در فضا آويزان تصور ميكند و اين انديشه نزديك به واقيت را جانشين عقيده كهني ميسازد كه زمين بايد بر چيزي تكيه داشته باشد. استوار بودن زمين در فضا بعلت تعادل آن است، زيرا از هر سو فاصله اي مساوي دارد.

اجرام اسماني :

تشكيل خورشيد و ماه و ستارگان و ديگر اجرام اسماني از منظر اناكسيماندرس در گزارشات چنين امده است:
«ستارگان مانند حلقه هاي آتشيني بوجود امده اند، كه ار آتش جهاني جدا و با هوا احاطه شده اند. منفذهاي تنفسي و رهگذرهاي لوله مانندي وجود دارند كه ستارگان خود را از انها نشان ميدهند، در نتيجه هنگامي كه اين منافذ تنفس بسته ميشوند، كسوف و خسوف روي ميدهد. ماه گاه در بزرگ شدن و گاه در نقصان يافتن به چشم مي ايد، مطابق با بسته شدن يا باز شدن اين منفذهاي تنفسي، حلقه خورشد 27 برابر زمين و حلقه ماه 19 برابر بزرگتر (از حلقه زمين) است. خورشيد بالاترين همه و حلقه ستارگان ثابت پايينتر از همه است.»
« بالاتر از همه ستارگان، خورشيد جاي دارد، سپس ماه و در زير آن ستارگان ثابت و سيارات قرار دارند.»
«آناكسيماندرس ميگويد كه خورشيد حلقه ايست 28برابر زمين، مانند چرخ ارابه اي كه دوره ان توخاليو پر از آتش است، و در نقطه معيني، آتش از راه دهانه اي نشان داده ميشود، چون از دهانه يك دم آهنگري.»
« اناكسيماندرس ميگويد كه خورشيد خودش مساوي زمين است، اما حلقه اي كه در ان سوراخ تنفسي آن جاي دارد، و به وسيله آن به هر سو حمل ميشود، 27برابر زمين است.»
«خورشيد هنگامي ميگيرد كه دهانه هاي تنفسي ان بسته ميشود.»
«خسوف ماه به اين وسيله روي ميدهد كه دهانه منفذي تنفسي آتشين بسته ميشود.»
«ستارگان توده هاي فشرده شده چرخ مانندي از هواست، پر از اتش كه در نقطه هاي معيني از راه دهانه ها شعله بيرون ميدهند.»

پديده هاي هوايي:

آناكسيماندروس پديده هاي جوي و هوايي را اينگونه توصيف ميكند: «بادها هنگامي روي ميدهند كه لطيفترين تبخيرهاي هوا جدا ميشوند، و چون درهم فشرده شوند، به حركت در مي ايند. باران از تبخيري كه از چيزهاي زير خورشيد به بالا ميرود پديد مي ايد و آذرخش هنگاميكه باد هجوم ميكند و ابرها را در چنگ ميفشارد.»
«درباره تندر، آذرخش، گردباد و طوفانها آناكسيماندروس ميگويد كه همه اين رويدادها در نتيجه هواي فشرده شده روي ميدهد. زيرا هرگاه اين هواي فشرده شده در ابري انبوه محدود ميشود و سپس با فشار راه خروجي براي خود باز ميكند و در اثر سبكي و لطافت خود منفجر ميشود، آنگاه اين تركيدن صوت ايجاد ميكند، در حالي كه شكاف در زمينه ساهس ابر، مانند درخششي به نظر ميرسد.»
در اينجا توضيح طبيعي پديده هاي جوي ديده ميشود، از نظر فيلسوف ما همه اين حوادث نتيجه باد يا هواي فشرده شده و به حركت در امده است، و نيز بخار شدن آبهاي زمين و توده متراكم بخار كه به شكل ابر در مي ايد. »

دريا:

«در اغاز سراسر سطح زمين را رطوبت بوده است، ولي پس از اينكه در اثر خورشيد خشك شد، قسمتي از ان بخار شد و انقلابهاي خورشيد و ماه را سبب گرديد و ان قسمتي كه باقي مانده است درياست. بنابراين دريا همواره در اثر خشك شدن كمتر ميشود و سرانجام اندك اندك همه ان خشك خواهد شد.»
«دريا ان چيزيست كه از رطوبت نخست باقي ماده است. اتش بيشتر انرا خشكانده و بقيه را بوسيله كز دادن بشكل نمك دراورده است.»

پيدايش جانداران و انسان:

«آناكسيماندرس ميگويد كه نخستين جانداران در رطوبت پديد امدند، پيچيده در پوسته هايي خاردار، و همچنان كه عمرشان فزوني گرفت، به قسمت خشكتر بيرون آمدند، و هنگاميكه آن پوسته شكسته شد، در زماني كوتاه تغيير زندگي دادند.»
«وي ميگويد كه در آغاز، انيان از جانداراني از شكل ديگر زاييده شده بود، زيرا جانداران ديگر بزودي براي خود خوراك ميجويند، ولي تنها انسان نيازمند پرستاري طئلاني است. بدين علت اگر وي از اغاز به شكل كنوني خود ميبود، نميتوانست زنده باقي بماند.»
«جانداران از رطوبتي كه بوسيله خورشيد بخار شده بود، پديد امدند. انسان در اغاز همانند جاندار ديگري، يعني ماهي بود.»
«در آغاز انسانها در درون ماهيان پديد امدند و تغذيه شدند، درست مانند سگ ماهيان، و پس از اينكه به اندازه كافي براي كمك به خود شايسته شدند، در اين هنگام بيرون خزيدند و به خشكي در امدند.»
پرورش انسان در شكم ماهيان مطابق يكي از افسانه هاي قديمي يونانيان درباره سگ ماهي برميگردد كه طبق ان سگ ماهيان نوزادان خود را كه تازه از تخم بيرون امدند، ميبلعند و بار ديگر بيرون مي اندازند و باز هم فروميدهند و چندان اين كار را تكرار ميكنند تا نوزاد بتواند براي زندگي مستقل و بي نياز از كمك مادر شايسته و اماده گردد. بنابراين سرچشمه پيدايش انسان، مانند همه جانداران ديگر دريا و اب بوده است.

بدين سان آناكسيماندروس در سده ششم پيش از ميلاد، انديشه را برپايه اي واقع بينانه، نظري و تجربي گذاشته بود، و در نظريه خود درباره پيدايش جانداران، پيشرو پيشگام انديشه هاي داروين بشمار ميرود. وي نخستين انساني است كه در اينباره با تكيه بر تجربه و نظر، پژوهش اغاز كرده است. بر روي هم ميتوان مي را، بگفته گومپرتس «آفريننده واقعي دانش طبيعي يوناني و بدين سان مغرب زمين بشمار آورد.»


ياداوري

درباره آناكسيمندروس نكات زير را ميتوان بعنوان خلاصه برگزيد:
1- آناكسيماندروس همانند تالس اهل ميلتوس بود.
2- به نظر وي اصل نخستين و عنصر همه هستنده ها ماده نامحدود (آپايرون )بوده است.
3- وي معتقد است كه جهانهاي بيشماري وجود دارد .
4- وي معتقد بود كه همه جهانها در اثر حركت جاويدان ( تغيير و تحول در زمان ) پديد امده است.
5- وي پيدايش اجرام اسماني و زمين و ساير جانداران و همچنين پيدايش انسانها را بر پايه توجيهات نظري و عملي مطابق با برداشت انساني و عقلاني, تبيين كرد.

اينكه چرا وي به چنين نتيجه (مطابق برداشت عقلاني خود) درباره هستي رسيد و جور ديگري اين مسائل را توجيه نكرد قابل توجه بوده و به شرايط زماني وي, نحوه زيست اجتماعي و اقتصادي, عقايد و اعتقادات دوران وي درباره هستي, اسطوره هاي آنزمان و .. بستگي دارد كه ...

از اينكه دوباره مطلب طولاني شد شرمگينم ولي باور كنيد ارزشش را دارد زيرا براي اولين بار در تاريخ تمدن بشري است كه درباره آغاز و انجام و ابديت و ازليت و نامحدودي جهان و نقش زمان و تغيير و تحول زماني و چگونگي پيدايش انسان (نه افرينش) و ... و نحوه تبيين مادي جهان شكل ميگيرد انهم توسط آناكسيماندروس (قابل توجه Savalan Yasharlo ).

شما هم در اينباره نظر بديد .
خوشحال خواهم شد ...

پايدار باشيد.
تابعد ...