با درود فراوان

آناكساگوراس – قسمت سوم

اصول عقايد آناكساگوراس

تعمق در انديشه هاي آناكساگوراس اين نكته را اشكار ميكند كه انديشه هاي بنيادي وي درواقع واكنشي است دربرابر نظامهاي فلسفي پيشين، بويژه عقايد مكتب پارمنيدس. وي ميكوشد به دشواريهاي ان پاسخ گويد و تا انجا كه ممكن است بين نظريات متناقض ان آشتي برقرار كند.
چنانكه پيش از اين ديديم، پارمنيدس استدلال كرد كه در هستي، زايش يا پيدايش و فنا و نابود شدن تصورناپذير است؛ و انچه هست، از نيست و نابود نميتواند پديد ايد، هستي بي آغاز است و بي انجام و يكباره و يكتا و پيوسته است بدينسان وي هرگونه دگرگوني را در زمينه هستي منكر شد. اما ازسوي ديگر داوري حواس و تجربه روزانه به ما نشان ميدهد كه كه چيزها در اين جهان هم پيدايشي دارند و هم فنايي، چيزهايي پديد ميايند و چيزهايي از ميان ميروند. اما پارمنيدس پاسخ داد كه نبايد به فريب حواس گردن نهاد و گواهي انها گمراه كننده است و دگرگوني ظاهري خلاف حكم عقل است.
اكنون آناكساگوراس، دربرابر هسته مركزي فلسفه پارمنيدس، واكنشي انقلابي و همه جانبه نشان داد. وي نيز پيدايش و فنا را افسانه اي بيش ندانست و گفت: "هيچ چيز پديد نميايد و هيچ فنا نميشود، بلكه از چيزهاي هستنده بهم مياميزد و از هم جدا ميشود ..." اما بجاي هستي يكتا و يگانه به بيشمار هستنده ها يا چيزهاي همانند و ناهمانند معتقد بود. وي ميگفت كه ان هستي كل و يكپارچه اي كه پارمنيدس به ان اعتقاد داشت، درواقع از بيشمار چيزهايي تشكيل يافته است كه در ان از همه چيز در همه چيز يافت ميشود و هيچ چيز را نميتوان يافت كه از چيزهاي ديگر در ان "بهره يا سهمي" وجود نداشته باشد. چيزها بي پايان تقسيم پذيرند و هرگز بخشي از چيزي را نميتوان كوچكترين دانست، زيرا باز هم كوچكتريني وجود دارد كه ان نيز در خود بهره اي از همه چيزهاي ديگر داراست. وي ميگويد در اغاز همه چيزهاة يعني همه مواد كه اجزاي بيشمار تشكيل دهنده موجودات بشمار ميروند، باهم و در اميخته بودمد و اين مواد يا اجزا هم در شماره بي پايان بودند، هم در كوچكي، زيرا هرچه ما انها را كوچك تصور كنيم، باز هم كوچكتر از ان يافت ميشود. و در اين كوچكترين پاره ها از يك چيز، باز ميتوان از همه چيزهاي ديگر بهره اي يافت يعني نميتوان از چيزي پاره اي تصور كرد كه در ان پاره، از همه چيزهاي ديگر "بهره اي" يافت، پس هر چيز، هر اندازه بزرگ يا كوچك باشد، از چيزهاي ديگر داراي بهره است. بنابراين، چيزها، همانندند و هم نا همانندند زيرا در هريك از انها از همه چيزهاي ديگر سهمي وجود دارد، و نيز ناهمانندند چون اين سهمها يا بهره ها در انها بيك نسبت يا اندازه نيست زيرا «هر يك چيز آشكارا ان چيزي بود و هست كه از آن بيشترين بهره را داراست.» در اين باره مثالي از نان يا گوشت را در نظر مياورد كه بعد از خورده شدن به مو و استخوان و... تبديل ميگردد و از انجايي كه هر چيز از همانند خود پديد ميايد، بايد در نان بهره يا سهمي از استخوان و خون و رگ و ... وجود داشته باشد.
آناكساگوراس معتقد است كه پيدايش و فنا نامهاي گمراه كننده اي هستند كه با واقعيت هستي هماهنگ نيست. زيرا از هيچ چيز نميتواند چيزي بوجود ايد. پس هستي سرچشمه هستنده هاست. اما چگونه؟ اين هستنده ها يا مواد همبهره كه نه اغاز داشتند نه پايان، نه زايشي داشته اند نه زماني نابود خواهند شد، چگونه به شكلهاي گوناگون چيزهاي بيشمار در جهان درميايند؟ آناكساگوراس ميگويد: «از چيزهاي موجود بهم مياميزد و از هم جدا ميشود و بنابراين درست است كه پيدايش را درهم اميختن و فنا را ازهم پاشيدن بنامند.» يعني هر چيز بعلت اجرايي كه در ان غلبه دارد مشخص شده است، ان ماده طلا بنظر ميرسد بدليل اينكه در ان بيشتر اجزا، از طلاست.

نوس

يكي از مشخصات برجسته فلسفه آناكساگوراس نقشي است كه نوس(Nous) يا عقل در جهانبيني فلسفي او بعهده دارد.در نظام فلسفي اناكساگوراس كه همه جانبه و يكپارچه بر پايه تعليل نظري و عقلي و مشاهده طبيعي استوار است و بدنبال سنتهاي فكري مكتب ميلتوس و طبيعيان ميرود، نوس چنان جسمي بيگانه و عامل تحميل شده مينمايد و از سوي ديگر، در لحظه اي معين و ضروري گوشه اي خالي را پر ميكند. مفهوم حركت كه براي توجيه هرگونه پديده اي طبيعي در طبيعت اجتناب ناپذير است، نزد طبيعيان مكتب ميلتوس، امري بديهي مينمود و بعنوان يك ضرورت و جبر در ذات هستي تلقي ميشد، ولي با استدلالهاي پارمنيدس مشكل اساسي در اينراه پديد امد و فلاسفه بعد از ان تلاش بسيار براي حل اين مشكل متحمل شدند. وقتي اناكساگوراس هستي را در اغتز بشكل انبوهي در هم اميخته از مواد بيشمار تصور كرد، اين پرسش بميان امد كه چگونه هستنده هاي گوناگون و بيشمار از ان توده اشفته جدا شدند كه نخست در حال سكون مطلق بود؟ در اينجا وي مفهوم عقل را پيش كشيد، كه در لحظه اي معين، نخستين تكان را به ان انبوهي بي پايان داد و با اين تكان چرخش يا گردشي سبب شد كه به جدا شدنهاي گوناگون مواد نخستين انجاميد و پس از ان همچنان به حركت خود ادامه داد. آناكساگوراس برخلاف امپدوكلس(مطالب گذشته) كه به دو نيروي عاطفي دست يازيد، به يك مفهوم مجرد ذهني متوسل گشت كه همانند روح يا عقل نزد ادميان است. وي صفات نوس را كه در بالا ذكر شده توصيف ميكند. چنانچه كه ديده ميشود نوس داراي صفاتي است كه اشكارا انرا از جهان طبيعي و مادي ممتاز ميكند و انرا بصورت يك نيروي غيرمادي و خدايي در مياورد. اما نكته اي وجود دارد، آناكساگوراس ميگويد: «نوس اطيفترين و نابترين يا پاكترين چيزهاست.» و بهمين علت تواناست كه در همه چيز نفوذ كند و با بسياري چيزها دراميزد. زيرا «چيزهايي وجود دارند كه نوس در انها است.» بنابراين نوس نيز بصورت نيرويي درميايد كه همه پاره هاي ان «چه بزرگتر چه كوچكتر» همه همانند است و هر پاره اي از ان، يا هر اندازه اي از ان كه در چيزي نفوذ كند، داراي همان نيروي كل اوست. پس نوس ميتواند خود را پاره اره كند، يعني در چيزهايي پراكنده شود. و چنين ماهيتي نميتواند يك ماهيت مجرد خدايي باشد، يا خدا باشد. اما از سوي ديگر، عملن در جريان دگدگوني و پيدايش و زوال چيزها، ما نشاني از فعاليت نوس نمييابيم. وي نخستين تكان را به انبوه بي پايان مواد در اغاز داد و به تاثير ان درهم اميختن و جداشدن مواد روي داد و به شكل گرفتن پديده هاي طبيعت انجاميد و از ان پس و اكنون نيز وظيفه اصلي را ان حركت چرخ اسا انجام ميدهد، نوس در اين ميان بيگانه و بيكاره ميشود، و از انجا كه وي در اغاز افريننده ان انبوه درهم اميخته مواد نبوده است، تنها در لحظه معين، چرخشي را سبب شده و از ان پس گويي كنار كشيده و تماشاگر كارخانه هستي شده است. درمورد مادي يا غيرمادي بودن نوس در فلسفه اناكساگوراس بين فلاسفه بعدي اختلاف وجود دارد و حتي بعضي فلاسفه مانند افلاطون و ارسطو بروي خرده ميگيرند ، ارسطو ميگويد: «وي نوس را بعنوان يك افزار مصنوعي و مكانيكي در ساختمان نظام جهاني بكار ميبرد، و هرگاه سرگردان است كه توضيح دهد به چه علت چيزي ضرورتن هست، انرا پيش ميكشد. اما در موارد ديگر وي هر چيز ديگري را غير نوس، علت حوادث ميشمارد.» اما از انجاييكه اين فيلسوفان انتظار داشتند كه نزد آناكساگوراس پشتيباني براي نظريات و جهانبيني ايده اليستي خود بيابند و نا اميد شدند، به انتقاد از اناكساگوراس پرداختند.

ادامه دارد...